Tijdens de zwangerschap krijgen vrouwen talloze adviezen. Veel van die adviezen bestaan uit dingen die ze beter niet meer of minder kunnen doen. Bijvoorbeeld het vermijden van risicoproducten, vlees en vis voor consumptie goed te verhitten en om hygiënisch te werken. Daarmee verklein je namelijk de kans op (onder andere) een listeria-infectie. Zijn die adviezen overdreven? Volgens ons niet omdat de gevolgen van zo’n infectie tijdens de zwangerschap ernstig kunnen zijn.

Belangrijke veiligheidswaarschuwingen m.b.t listeria

Op 4 oktober 2019 zijn er verschillende soorten vleeswaren van onder andere Jumbo, Aldi en Versuniek en Meesterhand (Versunie) per direct uit de schappen gehaald. Aanleiding daarvoor is een mogelijke besmetting van de productielocatie van de leverancier met de listeriabacterie. Het ‘Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu’ (RIVM) besteedt er ook aandacht aan en vermeldt op de website [1]:

Van 20 patiënten met Listeria is het zo goed als zeker dat zij in de afgelopen 2 jaar besmet zijn geraakt via vleeswaren. Hiervan zijn drie patiënten overleden en één vrouw heeft een miskraam gehad. De producent heeft inmiddels een veiligheidswaarschuwing uitgestuurd. De producten zijn uit de schappen gehaald en mensen zijn opgeroepen om deze producten niet te eten.

 De media heeft deze veiligheidswaarschuwing vervolgens massaal gedeeld. Dit geeft het belang aan om een voedselinfectie met de listeria-bacterie te voorkomen.

Voedselinfectie en voedselvergiftiging

We herkennen allemaal wel dat we een keer ziek zijn geworden nadat we iets ‘verkeerds’ hebben gegeten. Er kan dan sprake zijn van een voedselinfectie of een voedselvergiftiging. Dat is niet hetzelfde. Bij een voedselinfectie zorgen de micro-organismen er zelf voor dat je ziek wordt (bacteriën, parasieten, schimmels en virussen). Of je er daadwerkelijk ziek van wordt en in welke mate is afhankelijk van a) je eigen weerstand, b) de hoeveelheid ziekmakende micro-organismen die je binnen hebt gekregen en c) het ziekmakende vermogen van het micro-organisme. Kleine kinderen, ouderen, zwangere vrouwen en mensen met een verminderde weerstand zijn vatbaarder voor een voedselinfectie dan een gezonde doorsnee volwassenen. De klachten ontstaan doorgaans niet eerder dan 8 uur na het eten van een besmet product. Voorbeelden van micro-organismen die een voedselinfectie kunnen veroorzaken zijn Salmonella, Toxoplasma gondii, Campylobacter en Listeria monocytogenes. Bij een voedselvergiftiging word je niet ziek door de micro-organismen zelf, maar door de toxines die ze (bacteriën of schimmels) uitscheiden. In tegenstelling tot een voedselinfectie ontstaan de klachten doorgaans binnen enkele uren na het eten van een besmet product. De belangrijkste veroorzaker van een voedselvergiftiging zijn sommige bacterie Staphylococcus aureus-stammen.

De bacterie Listeria monocytogenes

Listeria monocytogenes is een hardnekkige bacterie die de voedselinfectie listeriose kan veroorzaken. Gezonde mensen hoeven van zo’n infectie niks te merken of krijgen last van griepachtige symptomen zoals  koorts, spierpijn, misselijkheid en diarree [2]. Bij mensen met een verzwakt afweersysteem kan het in zeldzame gevallen leiden tot hersenvliesontsteking. Een infectie tijdens de zwangerschap, met name in het tweede trimester, kan ook ernstig verlopen en leiden tot een miskraam en vroeggeboorte [2, 3]. Hierbij hoeft de zwangere zelf niet altijd herkenbare ziekteverschijnselen te hebben.

 

Uitvergroting van de staafvormige bacterie Listeria monocytogenes (0,4-0,5 µm x 0,5-2 µm). Tot een temperatuur van ongeveer 25°C is die beweeglijk door de aanwezigheid van flagellen aan de uiteinden.

Hoe wordt ons voedsel besmet met Listeria monocytogenes?

Hoewel Listeria monocytogenes voorkomt in oppervlaktewater, aarde, planten, dieren en de ontlasting van dieren, vindt besmetting nagenoeg altijd plaats door het eten van voedsel dat ermee besmet is. Dat kan op twee manieren gebeuren:

Manier 1

Een besmetting vind voornamelijk plaats door niet hygiënisch te werken. Dat kan door je handen niet goed te wassen nadat je met rauw vlees hebt gewerkt waardoor je je groente besmet, maar ook door je keuken niet goed schoon te maken. Listeria monocytogenes kan namelijk goed hechten op verschillende oppervlakten waaronder roestvrijstaal, kunststof en glas en vormt daarbij een biofilm [4]. Naarmate de temperatuur toeneemt vanaf 3°C, neemt ook de vorming van een biofilm toe [zie referentie 5, figuren 6-8]. Het aantal listeria-bacteriën in de biofilm hoopt zich op totdat er een aantal losraken en de omgeving besmetten. Dit speelt niet alleen bij jou in de keuken, maar ook in de horeca en voedselindustrie. Niet zelden trekken fabrikanten producten terug omdat die (mogelijk) besmet zijn met Listeria monocytogenes. In 2018 is bijvoorbeeld 1,3 miljoen kilo diepvriesgroente uit Hongarije teruggeroepen omdat ruim de helft ervan niet industrieel was verhit en mogelijk een gevaar vormde voor de voedselveiligheid [6]. Begin dit jaar is een kaasspread van de Jumbo [7] en zijn kant-en-klare maaltijden van de Aldi [8] uit de schappen gehaald, in september was het een maaltijdsalade met tonijn van de Albert Heijn [9] en onlangs waren het verschillende vleeswaren van onder andere de Jumbo, Aldi en Versuniek en Meesterhand [1].

Manier 2

Een besmetting kan ook plaatsvinden door het eten van producten waarin de bacterie zich heeft ontwikkeld. Omdat Listeria monocytogenes zich kan vermeerderen bij temperaturen van 3-42°C (dus ook in de koelkast) vormen langdurig gekoelde dierlijke producten die niet kort voor het eten voldoende worden verhit een risico. Denk bijvoorbeeld aan rauw vlees (paté, carpaccio, filet américain, tartaar, rosbief en ossenworst), rauwe, gerookte en gemarineerde vis (sushi, gerookte zalm), zachte kazen (brie, camembert, roquefort) en producten die gemaakt zijn van rauwe melk (rauwmelkse kaas). Tijdens de zwangerschap zijn dat risicoproducten.

Hoe vaak komt listeriose voor?

Listeriose komt gelukkig niet zo vaak voor. In Nederland ligt de laatste jaren het aantal meldingen (waarbij Listeria monocytogenes is aangetroffen in bloed, ontlasting of hersenvocht) op 0,5 per 100.000 inwoners  [3]. In 2016 waren er in totaal 96 meldingen, waarvan 7 bij zwangere vrouwen [4]. Daarvan kwam één baby zonder symptomen op de wereld. De andere vrouwen kregen een miskraam, vroeggeboorte, een doodgeboren baby, of een baby met bloedvergiftiging. Daarbij kan worden opgemerkt dat zwangere vrouwen door de adviezen die ze krijgen waarschijnlijk al meer dan gemiddeld hun best doen om een listeria-infectie te voorkomen. We kunnen dus concluderen dat de kans op een listeria-infectie klein is. Tijdens de zwangerschap kunnen de gevolgen van zo’n infectie echter groot zijn waardoor we het belangrijk vinden om zwangere vrouwen daarover te informeren en te adviseren.

Zwangere vrouwen hebben meer kans op een listeria-infectie

Zwangere vrouwen hebben 10 tot 20 keer meer kans om ziek te worden van een listeria-infectie [2, 10, 11]. Hoe komt dat? Een verklaring daarvoor is de verminderde afweer tijdens de zwangerschap. In ons lichaam hebben we twee soorten van afweer tegen bacteriën en virussen. De afweer in ons bloed en lymfe (humorale immuniteit) en de afweer in de lichaamscel zelf (cellulaire immuniteit). De listeria-bacterie heeft de vervelende eigenschap om zich in lichaamscellen te nestelen en daar te vermenigvuldigd waardoor die grotendeels ontsnapt aan de afweercellen en antistoffen in ons bloed en lymfe. Voor het bestrijden van listeria-infectie heeft ons lichaam dus een goede cellulaire afweer nodig en die lijkt tijdens de zwangerschap anders te werken [10, 11].

listeria

Algemene preventieve maatregelen om een een listeria-infectie te voorkomen

In Nederland regelt de ‘Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding’ (LCI) van het ‘Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu’ (RIVM) de bestrijding van infectieziekten en de communicatie daarover. Daarvoor ontwikkelen ze per infectieziekten richtlijnen met onder andere algemene preventieve maatregelen. Voor listeriose zijn de volgende preventieve maatregelen opgesteld [2]:

  • Voor zwangeren en immuungecompromitteerde personen geldt: vermijd het eten van risicovolle producten, bijvoorbeeld bepaalde vleeswaren (met name met een lange bewaartijd), rauwmelksekaassoorten, gerookte mosselen, gerookte of gemarineerde vis, voorgesneden salades en rauwe (ongepasteuriseerde) melkproducten.
  • Was rauwe groenten goed voor consumptie.
  • Scheid rauwe voedingsmiddelen goed van bereide voedingsmiddelen.
  • Was handen en keukenmaterialen na het verwerken van rauwe voedingsmiddelen.
  • Koel restanten zeer snel en bewaar deze slechts korte tijd.
  • Let altijd op de uiterste consumptiedatum en hanteer de aanbevolen bewaartemperatuur van producten (koelkast: 3-4°C en vriezer maximaal -18°C).
  • Verhit kant-en-klare maaltijden en ook kant-en-klare pannenkoeken, door en door (>70°C).
  • Vermijd gedurende de hele zwangerschap contact met mogelijk besmette aarde; draag handschoenen en was na afloop handen met water en zeep.
  • Verhit kip, vlees, vis en schaal-/schelpdieren altijd voldoende (>70°C).

Dan nog heb je echter niet alles in de hand. Besmetting van voedsel kan namelijk ook plaatsvinden in de productieketen van de fabrikant. Bovenstaande maatregelen helpen daar niet altijd tegen. Neem dus ook de veiligheidswaarschuwingen die in het nieuws komen serieus. Een tip voor zwangere vrouwen is het downloaden van de gratis ZwangerHap-app van het Voedingscentrum [12]. Daarin kun je niet alleen opzoeken wat je wel en beter niet kunt eten tijdens de zwangerschap, maar je kunt ook instellen of je veiligheidswaarschuwingen wilt ontvangen.

listeria

Conclusie

Bij gezonde mensen verloopt een infectie met de bacterie Listeria monocytogenes meestal onschuldig. Het blijft dan vaak beperkt tot griepachtige symptomen. Anders is dat bij zwangere vrouwen. Bij hen kan een infectie tot een miskraam en vroeggeboorte leiden. De kans daarop is klein, maar door de mogelijk ernstige gevolgen vinden we de adviezen die worden gegeven om die kans nog verder te verkleinen niet overdreven.

 

welk beleg op brood

Wil je meer weten over voeding tijdens de zwangerschap? Eet als een expert – zwanger! is het vierde deel in de serie ‘I’m a Foodie presents’. In Eet als een expert – zwanger! geven we wetenschappelijke onderbouwde informatie en praktische tips aan vrouwen die zwanger willen worden én zijn over welke voeding het beste is voor moeder en kind. We laten zien dat je met een beetje creativiteit en omdenken de sushi, carpaccio en alcohol helemaal niet zult missen!

 

 

Bronnen

  1. https://www.rivm.nl/nieuws/vleeswaren-waarschijnlijk-bron-20-patienten-met-listeria Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  2. https://lci.rivm.nl/richtlijnen/listeriose Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  3. https://www.atlasinfectieziekten.nl/listeriose Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  4. https://www.rivm.nl/surveillance-van-listeria-monocytogenes-in-nederland-2016 Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  5. Di Bonaventura G, Piccolomini R, Paludi D, D’Orio V, Vergara A, Conter M, Ianieri A. Influence of temperature on biofilm formation by Listeria monocytogenes on various food-contact surfaces: relationship with motility and cell surface hydrophobicity. J Appl Microbiol. 2008 Jun;104(6):1552-61. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/j.1365-2672.2007.03688.x
  6. https://www.nvwa.nl/nieuws-en-media/nieuws/2018/07/12/terugroepacties-ingevroren-groenten-afkomstig-van-hongaarse-fabriek Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  7. https://www.nu.nl/eten-en-drinken/5740344/darmbacterie-listeria-gevonden-in-kaasspread-groene-pesto-van-jumbo.html Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  8. https://www.nvwa.nl/documenten/waarschuwingen/2019/03/24/belangrijke-veiligheidswaarschuwing-3-vaks-hollandse-kant–en-klaarmaaltijden-aldi Geraadpleegd: 4 oktober 2019
  9. https://www.ah.nl/mededeling Geraadpleegd: 11 september 2019
  10. Lamont RF, Sobel J, Mazaki-Tovi S, Kusanovic JP, Vaisbuch E, Kim SK, Uldbjerg N, Romero R. Listeriosis in human pregnancy: a systematic review. J Perinat Med. 2011 May;39(3):227-36.
  11. Kourtis AP, Read JS, Jamieson DJ. Pregnancy and infection. N Engl J Med. 2014 Jun 5;370(23):2211-8.
  12. https://www.voedingscentrum.nl/nl/nieuws/nooit-meer-twijfelen-met-de-app-zwangerhap-van-het-voedingscentrum.aspx Geraadpleegd: 4 oktober 2019