In onze omgeving komen stoffen voor die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. We krijgen die binnen via onze ademhaling en huid, maar ook met ons eten en drinken. Dat is een serieus probleem dat aandacht verdient en krijgt. Aanbieders van detox-producten haken ook in op dit probleem. Hun producten zouden namelijk de opgehoopte gifstoffen uit het lichaam verwijderen waardoor klachten verminderen en de gezondheid verbetert. Dat klinkt aantrekkelijk, maar is het wel nodig en doen de producten wat ze beloven?

Waar staat detoxen voor?

Detoxificatie (ontgiften) is een normaal lichaamseigen proces waarbij gifstoffen onschadelijk worden gemaakt en het lichaam verlaten. Dat kan via de urine, ontlasting, ademhaling, haren, huid of het transpiratievocht (zie afbeelding). Met gifstoffen worden hier stoffen bedoeld die bij een reële blootstelling de potentie hebben om schadelijk te zijn voor de gezondheid. Hierbij is het belangrijk om te beseffen dat de dosis bepaalt of iets een gifstof is. Vitamines hebben we nodig om gezond te blijven, maar in grote hoeveelheden kunnen ze giftig zijn. Onze lever en nieren zijn 24 uur per dag bezig om gifstoffen onschadelijk te maken en uit te scheiden. Bij de stofwisseling van eiwitten ontstaat bijvoorbeeld ammoniak en bij de afbraak van alcohol ontstaat er aceetaldehyde. Beide zijn gifstoffen. Ons lichaam is echter prima in staat om deze stoffen onschadelijk te maken en af te voeren. Ammoniak wordt door de nieren omgezet in ureum en verlaat via de urine het lichaam en aceetaldehyde wordt door de lever omgezet in het onschadelijke acetaat wat uiteindelijk in brandstof of CO2 wordt omgezet. Wanneer de nieren echter onvoldoende functioneren wordt het bloed niet meer goed gezuiverd waardoor afvalstoffen ophopen en giftig kunnen zijn. Bij ernstig nierfunctieverlies is nierdialyse of een niertransplantatie nodig om in leven te blijven. Detoxen is dus niet iets bijzonders en zelfs noodzakelijk om te blijven leven. Om ervoor te zorgen dat dit goed blijft gebeuren is een gezond lichaam belangrijk. Het helpt dan ook om gezond, gevarieerd en niet teveel te eten/drinken, om voldoende te bewegen, goed te slapen en regelmatig te ontspannen.

detox

Overzicht van de opname, distributie en uitscheiding van (gif)stoffen in ons lichaam [1].

Wat is detoxen in de reguliere geneeskunde?

In de reguliere geneeskunde gaat het bij detoxen vaak om de behandeling van het onverantwoord gebruik van met name drugs, medicijnen, alcohol, huishoudmiddelen en doe-het-zelfproducten. Deze middelen kunnen dan tot acute en/of chronische gezondheidsproblemen leiden. Acute gezondheidsproblemen ontstaan bijvoorbeeld wanneer een kind teveel van de pijnstiller Paracetamol heeft binnengekregen. Dit kan lijden tot maagdarmklachten, maar ook tot leverfalen en in zeldzame gevallen tot overlijden [2]. Het lichaamseigen detox-proces van de lever schiet dan tekort. Als behandeling kan dan overwogen worden om het kind te laten braken, geactiveerde kool te geven of de maag te spoelen [2]. Dit alles met als doel om de giftig geworden stof Paracetamol zo snel mogelijk uit het lichaam te krijgen. Het ‘Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum’ (NVIC) heeft een website voor professionele hulpverleners met informatie over bijna alle mogelijke vergiftigingen en wat een geschikte (detox)behandeling zou kunnen zijn [2].

Naast de acute vergiftigingen is detoxen ook bekend uit de reguliere verslavingszorg waar de term wordt gebruikt voor de eerste stap in het afkickproces van drugs, alcohol en medicijnen. De (detox)behandeling heeft dan als doel om, al dan niet geleidelijk, het middelengebruik te stoppen waarbij ontwenningsverschijnselen zullen optreden. Daarna volgt de verdere behandeling, bijvoorbeeld in de vorm van gedragstherapie.

Wat is het populaire detoxen?

De term ‘detoxen’ wordt ook door het alternatieve circuit gebruikt, maar heeft daar een veel bredere en minder duidelijke betekenis. Daar staat het voor het verwijderen van gifstoffen in algemene zin die in het lichaam zijn opgehoopt (‘ontgiften’, ‘ontslakken’ en ‘reinigen’). Deze opgehoopte gifstoffen zouden stofwisselingsprocessen verstoren waardoor gezondheidsproblemen en gewichtstoename ontstaan. Die gifstoffen zouden we binnenkrijgen door blootstelling aan milieuvervuiling (PCB’s, dioxines, zware metalen, uitlaatgassen), bewerkte voedingsmiddelen (E-nummers, suikers, transvet), bestrijdingsmiddelen, synthetische stoffen (BPA, ftalaten), etc. Door de toegenomen blootstelling aan dergelijke gifstoffen (en lage inname van vitamines en mineralen) zouden onze lichaamseigen detoxificatie-organen tekort schieten en hulp nodig hebben van buitenaf. Die hulp wordt aangeboden in de vorm van uiteenlopende detoxproducten en -behandelingen. Van volledig vasten, specifieke diëten (sapkuren, energiebeperking, semi-vasten), voedingssupplementen (vitamines, mineralen, aminozuren, kruiden) en geactiveerde kool, tot darmspoelingen, modder/kleibehandelingen, massages, voetenbaden, acupunctuur en pleisters. Er is dan ook niet één detoxmethode, maar meerdere, die sterk van elkaar kunnen verschillen. Geclaimde effecten zijn onder andere minder gezondheidsklachten, meer energie, een mooiere huid, een betere nachtrust en gewichtsverlies. Voor wie zit daar niet iets tussen?

Werken detox-diëten en -supplementen?

Om de vraag te beantwoorden of detoxen werkt is het handig om eerst een paar andere vragen te beantwoorden.

  1. Krijgen we gifstoffen binnen die zich ophopen in ons lichaam?

Ja, het is onomstreden dat we op verschillende manieren worden blootgesteld aan gifstoffen [3, 4]. We ademen ze in, onze huid komt ermee in aanraking en we krijgen ze in minimale hoeveelheden met ons eten en drinken binnen. Meestal worden die probleemloos onschadelijk gemaakt en uitgescheiden. Er zijn echter gifstoffen die het lichaam moeilijk kan afbreken en de potentie hebben om zich op te hopen in onder andere lever, nieren, botten of vetmassa [5, 6]. Een voorbeeld van zo’n stof is (methyl)kwik dat met name in roofvissen zit en de potentie heeft om in de nieren op te hopen. Om te voorkomen dat we daar teveel van binnenkrijgen is er in heel Europa vastgesteld dat in één kilogram vis maximaal 0,5-1,0 mg kwik mag zitten (afhankelijk van de vissoort) [7]. Zo is ook voor nitraat, mycotoxines, lood, cadmium, tin, dioxines, PCB’s en PAK’s vastgesteld hoeveel ervan maximaal in welke voedingsmiddelen mag zitten. Op internationaal niveau bestaat sinds 2001 het verdrag van Stockholm. Dit verdrag heeft als doel om het gebruik en de productie van ‘persistente organische verontreinigende stoffen’ (POP’s) geleidelijk aan te stoppen of te verminderen [8]. Dit heeft onder andere geleid tot een verbod op bepaalde bestrijdingsmiddelen.

Hoewel het nog steeds nodig is om de hoeveelheid gifstoffen in onze omgeving te verminderen, is de blootstelling eraan over het algemeen gering en moeten we dat niet overdrijven. Moderne meettechnieken maken het mogelijk om hoeveelheden uit te drukken in femtogrammen (1 femtogram = 0,000.000.000.000.001 gram), maar het is natuurlijk niet zo dat zodra een gifstof detecteerbaar is er ook een gevaar voor de gezondheid bestaat.

  1. Vormt de ophoping van gifstoffen in ons lichaam een gezondheidsprobleem?

Ja, er zijn gifstoffen die bij een voldoende hoge blootstelling kunnen ophopen in het lichaam en een gezondheidsrisico kunnen vormen [5]. Van veel gifstoffen weten we overigens niet goed wat de effecten op lange termijn zijn. Op basis daarvan is er het voorzorgsprincipe om de blootstelling eraan zoveel mogelijk te beperken. Het is lastig om de grootte en de ernst van het probleem aan te geven. Dat is onder andere afhankelijk van het soort gifstof. Om daar meer controle op te krijgen zijn er al geruime tijd geleden wereldwijd maatregelen getroffen die ervoor moeten zorgen dat we niet aan teveel gifstoffen worden blootgesteld. Dat heeft geleid tot een verbod op het gebruik van sommige gifstoffen, of tot het verminderen ervan. Naast de soort gifstof spelen individuele factoren (gezondheid, leeftijd) en factoren die invloed hebben op de mate van blootstelling (omgeving, beroep, voedings- en leefpatroon) een rol. Gezond en gevarieerd eten verkleint bijvoorbeeld de kans dat je telkens dezelfde gifstoffen binnenkrijgt.

  1. Zijn detox-diëten en -producten effectief in het verwijderen van gifstoffen?

Tot zover hebben we een probleem geconstateerd: er zijn gifstoffen in onze omgeving die in ons lichaam kunnen ophopen en een risico voor onze gezondheid vormen. De oplossing daarvoor is om de uitstoot en blootstelling eraan te minimaliseren. Aanbieders van detox-producten pretenderen nog een andere oplossing te hebben, namelijk de opgehoopte gifstoffen uit het lichaam verwijderen. Daarbij lijken ze er al snel vanuit te gaan dat de oorzaak van iedere gezondheidsklacht een ophoping van gifstoffen is. Zelfs zonder merkbare klachten zou je je na het detoxen een stuk beter voelen. Een daadwerkelijk meting van de gifstoffen (hoeveelheid, soort en locatie) ontbreekt echter. Het is een aanname. Ze creëren dus een oplossing (detox-product) voor een probleem dat niet hoeft te bestaan. Bovendien kunnen producenten van detox-producten niet zeggen welke en hoeveel gifstoffen er precies verwijderd worden, uit welke organen, binnen welke termijn en via welk mechanisme. Veel stoffen die als gif worden aangemerkt zijn overigens geen gifstoffen, waardoor onterechte angst wordt gecreëerd.

In 2009 heeft de ‘Voice of Young Scientist’ (VoYS) contact gezocht met fabrikanten van een vijftiental detox-producten, waaronder detox-supplementen, detox-smoothies en detox-shampoos. Ze hebben de fabrikanten gevraagd wat ze verstaan onder ‘detoxen’ en of ze de claims die ze maken kunnen onderbouwen. Hun conclusie was [9]:

“In fact, no one we contacted was able to provide any evidence for their claims, or give a comprehensive definition of what they meant by ‘detox’. We concluded that ‘detox’ as used in product marketing is a myth. Many of the claims about how the body works were wrong and some were even dangerous.”

Dit is in lijn met de wetenschappelijke literatuur. Betrouwbaar bewijs dat detox-producten’ gifstoffen uit het lichaam verwijderen ontbreekt namelijk [4, 5]. Er zijn weliswaar studies die dat suggereren [4, 10-18], maar de kwaliteit ervan is laag. Tekortkomingen zijn onder andere:

  • Geen placebo waardoor niet te achterhalen is wat precies de effecten veroorzaakt heeft. Soms werd bijvoorbeeld naast een ‘detox-supplement’ ook een hypo-allergene voeding voorgeschreven (zie voorbeeld) [10].
  • Weinig deelnemers.
  • De hoeveelheid en/of het soort gifstoffen in het lichaam is niet gemeten. In plaats daarvan is er bijvoorbeeld gekeken naar subjectieve verbeteringen van gezondheidsklachten waarvan wordt aangenomen dat die gerelateerd zijn aan de ophoping van gifstoffen [6, 10, 12, 13].
  • Er is vaak gekozen voor uitkomstmaten waarvan onduidelijk is wat de praktische betekenis ervan is.

Voorbeeld van een detox-studie

In een studie met 25 studenten natuurgeneeskunde is er gekeken naar het effect van een 7-daags detox-programma op a) het welbevinden en b) het detoxificatie-vermogen van de lever [10]. Het detox-programma bestond uit een hypo-allergene voeding (geen tarwe, haver, zuivel, geconcentreerde zoetigheden, cafeïne, alcohol, citrusvruchten en pinda’s) en een supplement dat de lever zou ontgiften (UltraClear®), bestaande uit rijsteiwitten, rijstsiroop, vitamines, mineralen, olijfolie, vetzuren en aminozuren [19]. Met behulp van de ‘Metabolic Screening Questionnaire’ (MSQ [link pdf?]) is aan het begin en einde van de studie het welbevinden van de deelnemers nagevraagd. Deze vragenlijst bestaat uit 71 korte vragen over de aanwezigheid en mate van uiteenlopende gezondheidsklachten, waaronder hoofdpijn, acne, gewichtstoename, stemmingswisselingen, diarree, vermoeidheid, slecht geheugen, kortademig, gewrichtspijn, etc. Het detoxificatievermogen van de lever werd bepaald door de klaring van 300-400 cafeïne en de omzetting van 3 gram benzoaat te meten. Na 7 dagen was de score op de MSQ-vragenlijst significant verbeterd (57 versus 30). Ook de klaring van cafeïne en de omzetting van benzoaat verbeterden, maar die verschillen waren niet significant. De tekortkomingen aan de studie waren echter:

  • Er was geen controlegroep.
  • Naast het detox-supplement is ook de voeding behoorlijk aangepast.
  • De aanwezigheid en afname van gifstoffen is niet gemeten.
  • De aanwezigheid en vermindering van gezondheidsklachten hoeven geen enkele relatie te hebben met gifstoffen.

 

Zijn detox-diëten gevaarlijk?

Over het algemeen is kortstondig detoxen ongevaarlijk. Ons lichaam kan wel iets hebben. De gezondheidsrisico’s nemen wel toe naarmate het detoxen meer extremere vormen aanneemt en langer duurt. Voorbeelden hiervan zijn het gebruik van laxeermiddelen en vochtafdrijvende middelen, een overdosis voedingssupplementen en een onvolwaardige voeding. Een minder ernstig, maar wel ongunstig effect doet zich voor bij het gebruik van geactiveerde kool. Geactiveerde kool (Norrit) wordt in de reguliere geneeskunde gebruikt bij acute vergiftigingen omdat het gifstoffen in het maag-darmkanaal en uit het bloedplasma kan binden. Om die ontgiftende werking wordt het ook in het populaire detoxen gebruikt. Geactiveerde kool bindt echter niet alleen gifstoffen, maar ook vitamines, waardoor die niet opgenomen kunnen worden [20] (lees hier meer over de voor- en nadelen van geactiveerde kool, klik hier.

Een ander ongunstig effect zou kunnen optreden wanneer detoxen wordt gecombineerd met een energiebeperkt dieet (wanneer we ervan uitgaan dat er gifstoffen zijn opgehoopt). Door het vetverlies kunnen de daarin opgeslagen gifstoffen in de bloedbaan terecht komen, waarna ze organen bereiken die er meer gevoelig voor zijn [21-26]. Dit wordt met name gezien bij mensen die met behulp van een operatie veel gewicht hebben verloren. In hoeverre dit optreedt bij ‘normaal’ gewichtsverlies en wat de betekenis ervan is voor de gezondheid is onduidelijk.

Toch voel ik mij beter na het detoxen!

Ondanks dat er geen bewijs is dat detox-producten gifstoffen uit het lichaam verwijderen, zijn er veel gebruikers die aangeven er baat bij te hebben. Dat kan natuurlijk suggestie zijn door de positieve verwachtingen, maar het is heel goed mogelijk dat er daadwerkelijk verbeteringen zijn opgetreden. Een placebo-effect behoort tot de mogelijkheden, maar afhankelijk van de manier van detoxen kan dat ook andere oorzaken hebben:

  • Er is gezonder/anders/bewuster/gegeten.
  • Er is minder gegeten met als gevolg gewichtsverlies.
  • Er is meer bewogen.
  • Er is beter geslapen.
  • Er is meer aandacht/ondersteuning/ontspanning geweest.

Wat dat betreft is er weinig op aan te merken en kan het zelfs nuttig zijn. Het zijn echter allemaal (tijdelijke) verbeteringen die niet aan een ontgiftigingsproces zijn toe te schrijven. Een weekendje weg, gezonder eten en meer gaan sporten kan hetzelfde effect teweeg brengen. Echter door het woord ‘detox’ in de naam wordt al snel aangenomen dat de verbeteringen door het ontgiften komen.

Conclusie

We ontkomen er niet aan dat we worden blootgesteld aan gifstoffen. Over het algemeen is dat geen probleem. Ons lichaam is prima in staat om deze onschadelijk te maken en uit te scheiden. Dat wil niet zeggen dat er geen gifstoffen zijn die een potentieel gezondheidsrisico vormen. Er zijn echter maatregelen genomen die ervoor moeten zorgen dat de uitstoot en blootstelling eraan beperkt blijft en geleidelijk afneemt. Aanbieders van detox-producten pretenderen nog een andere oplossing te hebben. Hun producten zouden de opgehoopte gifstoffen uit het lichaam verwijderen waardoor klachten verminderen en de gezondheid verbetert. Het bewijs daarvoor ontbreekt echter. Het populaire ‘detoxen’ is een marketingconcept dat weinig met detoxen te maken heeft.

Bronnen

  1. da Silva ALO, et al. Dietary intake and health effects of selected toxic elements. Braz. J. Plant Physiol. vol.17 no.1 Londrina Jan./Mar. 2005.
  2. https://www.vergiftigingen.info
  3. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention.Fourth National Report on Human Exposure to Environmental Chemicals, 2009.
  4. Klein AV, Kiat H. Detox diets for toxin elimination and weight management: a critical review of the evidence. J Hum Nutr Diet. 2015 Dec;28(6):675-86.
  5. Genuis SJ. Elimination of persistent toxicants from the human body. Hum Exp Toxicol. 2011 Jan;30(1):3-18.
  6. Yu GW, Laseter J, Mylander C. Persistent organic pollutants in serum and several different fat compartments in humans. J Environ Public Health. 2011;2011:417980
  7. Europese verordening 1881/2006.
  8. Verdrag van Stockholm inzake persistente organische verontreinigende stoffen, Stockholm, 22-05-2001.
  9. The Voice of Young Science network brings you … THE DETOX DOSSIER. 2009.
  10. MacIntosh A, Ball K. The effects of a short program of detoxification in disease-free individuals. Altern Ther Health Med. 2000 Jul;6(4):70-6.
  11. Kim JA, Kim JY, Kang SW. Effects of the Dietary Detoxification Program on Serum γ-glutamyltransferase, Anthropometric Data and Metabolic Biomarkers in Adults. J Lifestyle Med. 2016 Sep;6(2):49-57.
  12. Morrison J, Iannucci A. Symptom Relief and Weight Loss From Adherence to a Meal Replacement-enhanced, Low-calorie Detoxification Diet. Int Med. 2012;11:42–7.
  13. Bland JS, Barrager E, Reedy RG et al. A medical food-supplemented detoxification program in the management of chronic health problems. Altern Ther Health Med. 1995;1, 62-71.
  14. Cecchini MA, Root DE, Rachunow JR et al. Chemical exposures at the world trade center: use of the hubbard sauna detoxification regimen to improve health status of New York city rescue workers exposed to toxicants. Townsend Lett. 2006;273, 58 –65.
  15. Imamura M, Tung TC. A trial of fasting cure for PCB-poisoned patients in Taiwan. Prog Clin Biol Res. 1984;137:147-53.
  16. Schnare DW, Denk G, Shields M et al. Evaluation of a detoxification regimen for fat stored xenobiotics. Med Hypotheses. 1982;9, 265–282.
  17. Lee DH, Jacobs DR Jr. Serum gamma-glutamyltransferase: new insights about an old enzyme. J Epidemiol Community Health. 2009 Nov;63(11):884-6.
  18. Misbahuddin M, Islam AZ, Khandker S, Ifthaker-Al-Mahmud, Islam N, Anjumanara. Efficacy of spirulina extract plus zinc in patients of chronic arsenic poisoning: a randomized placebo-controlled study. Clin Toxicol (Phila). 2006;44(2):135-41.
  19. https://www.metagenics.com/ultraclear
  20. Kadakal Ç, Poyrazoglu ES, Artik N, Nas S. (2004), Effect of activated charocoal on water-soluble vitamin content of apple juice. Journal of Food Quality, 27: 171–180.
  21. Charlier C, Desaive C & Plomteux G. Human exposure to endocrine disrupters: consequences of gastroplasty on plasma concentration of toxic pollutants. Int J Obes Relat Metab Disord. 2000;26, 1465–1468.
  22. Chevrier J, Dewailly E, Ayotte P et al.Body weight loss increases plasma and adipose tissue concentrations of potentially toxic pollutants in obese individuals. Int J Obes Relat Metab Disord. 2000;24, 1272–1278.
  23. Dirtu AC, Dirinck E, Malarvannan G et al.Dynamics of organohalogenated contaminants in human serum from obese individuals during one year of weight loss treatment. Environ Sci Technol. 2013;47, 12441–12449.
  24. Hue O, Marcotte J, Berrigan F et al. Increased plasma levels of toxic pollutants accompanying weight loss induced by hypocaloric diet or by bariatric surgery. Obes Surg. 2006;16, 1145–1154.
  25. Imbeault P, Chevrier J, Dewailly E et al. Increase in plasma pollutant levels in response to weight loss in humans is related to in vitro subcutaneous adipocyte basal lipolysis. Int J Obes Relat Metab Disord. 2001;25, 1585–1591.
  26. Kim M-J, Marchand P, Henegar C et al. Fate and complex pathogenic effects of dioxins and polychlorinated biphenyls in obese subjects before and after drastic weight loss. Environ Health Perspect. 2011;119, 377–383.