Hoe kom je aan voldoende ijzer? Allereerst natuurlijk door voldoende ijzerrijke voedingsmiddelen te eten. Maar er is ook een ijzeren vis te koop waarmee je meer ijzer in je soep kunt krijgen. Eénvoudig door de vis gedurende 10 minuten in water of bouillon te laten meekoken waarmee je de soep gaat maken. De vis geeft dan langzaam wat ijzer aan het water of de bouillon af. De toepassing ervan is met name bedoeld voor mensen in arme landen die door een onvolwaardige voeding een lage ijzerinname hebben en vaak bloedarmoede. Maar hebben wij er ook iets aan om extra ijzer binnen te krijgen of om bloedarmoede tegen te gaan?

Waar bestaat ons bloed uit?

Ons bloed bestaat voor ongeveer de helft uit bloedplasma. De rest bestaat uit bloedcellen (rode bloedcellen, witte bloedcellen en bloedplaatjes). Het bloedplasma is dus het vloeibare gedeelte van het bloed, zonder de bloedcellen. Het bestaat voornamelijk uit water waarin plasma-eiwitten (o.a. albumine, globulines), mineralen (o.a. kalium, natrium, calcium) en voedingsstoffen zijn opgelost. Het merendeel van de bloedcellen zijn rode bloedcellen (erytrocyten). Die bestaan voor ongeveer 30% uit het ijzerhoudend eiwit hemoglobine (Hb) dat zuurstof vanaf de longen naar alle cellen in het lichaam kan vervoeren en afgeven. Daar kan het CO2 opnemen en naar de longen vervoeren en afgeven waardoor we het kunnen uitademen. Zonder ijzer (3,5 mg per gram hemoglobine) kan hemoglobine geen zuurstof binden. De witte bloedcellen (leukocyten) spelen een essentiële rol bij onze afweer en de bloedplaatjes (trombocyten) zorgen ervoor dat je bloed kan stollen wanneer je een wondje hebt.

Wat is bloedarmoede?

We spreken van bloedarmoede (anemie) bij een te laag gehalte hemoglobine in het bloed. De referentiewaarde voor vrouwen is 7,5-10 mmol/l en voor mannen 8,5-11 mmol/l. Symptomen van bloedarmoede zijn:

  • Vermoeidheid
  • Bleke huid
  • Hartkloppingen
  • Snelle ademhaling
  • Benauwdheid bij inspanning
  • Kouwelijkheid

Bloedarmoede kan verschillende oorzaken hebben, waaronder:

  • Een verminderde of gestoorde aanmaak van hemoglobine (door gebrek aan ijzer, foliumzuur, vitamine B12, chronische ziekten en ontstekingen)
  • Een verhoogde afbraak van rode bloedcellen (hemolytische anemie)
  • Bloedverlies (verwonding of menstruatie)

De meest voorkomende oorzaak van bloedarmoede is een gebrek aan ijzer (ijzergebreksanemie). Een kenmerk hiervan is dat de rode bloedcellen kleiner en bleker zijn dan normale rode bloedcellen en in grootte variëren. IJzergebreksanemie kan het beste aangetoond worden door de serumconcentratie van het eiwit ferritine meten (behalve bij acute infecties). Dat is een opslageiwit voor ijzer dat goed correleert met de ijzervoorraad in het lichaam. Als de ferritinespiegel verlaagd is, kan dat alleen maar komen door een ijzergebrek. Tijdens de zwangerschap is de behoefte aan ijzer verhoogd. In het eerste en tweede trimester is dat nog maar 1-4 mg/dag, maar in het derde trimester is dat 12-15 mg/dag [1].

Is de ijzeren vis een oplossing?

Met name in ontwikkelingslanden komt, door de éénzijdige en onvolwaardige voeding (witte rijst, noodles, gefermenteerde vis), vaak bloedarmoede voor. In Cambodja heeft bijvoorbeeld 45% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd bloedarmoede (Hb <7,5 mmol/l), ondanks de adviezen om extra ijzer en foliumzuur te slikken [2, 3]. Een alternatief zou koken in ijzeren pannen kunnen zijn. Het ijzer in de pannen lekt dan in het kookvocht en eten. De effecten daarvan voor het behandelen van bloedarmoede en ijzergebreksanemie zijn echter wisselend [4-7]. Bovendien worden in veel landen met lage inkomens aluminium pannen gebruikt omdat die goedkoper, lichter, roestbestendiger, makkelijker schoon te maken en beter beschikbaar zijn dan ijzeren pannen [8, 9].

Een alternatief voor de zware ijzeren pannen, met hetzelfde principe maar zonder de nadelen, is de ‘Lucky Iron Fish’. Een vis van ijzer met een lengte van 7,6 cm en een gewicht van 200 gram dat langzaam ijzer aan het kookvocht afgeeft. Met dat kookvocht kun je bijvoorbeeld soep maken, of je kunt het laten afkoelen en gebruiken als drinkwater. De afgifte van ijzer wordt gestimuleerd in een zuur milieu, dus bijvoorbeeld wanneer er citroensap, limoensap of azijn aan wordt toegevoegd [10]. Bij dagelijks gebruik zou je er 5 jaar mee kunnen doen, dus nadat hij 1.826 keer gezwommen heeft. Er is gekozen voor een visvorm omdat de vis in Cambodja (de bakermat van de ijzeren vis) het symbool is van geluk. De vis is te koop voor $25,- (€22,-) en dan wordt er ook meteen een exemplaar aan een gezin in Cambodja gedoneerd. De gebruiksaanwijzing van de Canadese fabrikant is [11]:

  1. Was de vis vooraf met water zeep en een zachte doek om een ijzersmaak te voorkomen.
  2. Kook de vis gedurende 10 minuten in 1 liter water of bouillon met 2-3 druppels citroensap (of een ander soort zuur) en haal de vis er dan uit.
  3. Voeg zoals gebruikelijk de ingrediënten toe.

Studies laten zien dat het vocht bij gebruik van de vis inderdaad meer ijzer bevat [12, 13]. Eén liter water met 5 ml citroensap (pH 3,2) bevat 76,5 mg ijzer, een halve liter. Cambodjaanse Khmer varkenssoep (pH 4,6) 17,3 mg ijzer en een halve liter Cambodjaanse Khmer vissoep (pH 4,5) 1,7 mg [12]. Er is dus een grote variatie, maar het zijn behoorlijke hoeveelheden. Om een vergelijking te maken bevat 100 gram runderbiefstuk 2,8 mg ijzer, 200 gram sperziebonen 1,6 mg ijzer, een handje walnoten (25 gram) 0,85 mg ijzer en een snee volkoren brood (35 gram) 0,35 mg ijzer. Volwassenen hebben dagelijks tussen de 11 en 15 mg ijzer nodig [14]. De absorptie van het ijzer is hier echter niet meegenomen en die kan bij ijzer uit de voeding variëren van 1-25% [15]. IJzer uit dierlijke voedingsmiddelen (heemijzer) wordt beter opgenomen (25%) dan ijzer uit plantaardige voedingsmiddelen (5%) (non-heemijzer). De ijzeren vis geeft tijdens het koken verschillende vormen van ijzer aan het vocht af (Fe 2+ en Fe 3+ ) waardoor niet duidelijk is hoe goed de opname is. De kooktijd was overigens 20 minuten op de maximale stand (120°) van een elektrisch fornuis en niet de geadviseerde 10 minuten. In de praktijk bleek namelijk dat Cambodjanen hun soep 20 minuten lang laten koken. Deze resultaten zullen dus waarschijnlijk beter zijn dan wanneer het officiële gebruiksadvies zou worden opgevolgd. Interessant is daarom om te weten of het gebruik ervan helpt tegen bloedarmoede en om de ijzerstatus te verbeteren?

Wat laten studies zien?

Er is een aantal studies uitgevoerd waarin gekeken is of het gebruik van de ijzeren vis tot een betere ijzerstatus en minder bloedarmoede en ijzergebreksanemie leidt in gebieden waar veel bloedarmoede voorkomt door een onvolwaardige voeding [16-19]. Drie studies komen uit Cambodja en één uit Guatemala. De resultaten zijn echter niet éénduidig. Er worden weleens gunstige effecten gevonden, maar niet altijd.

Studie 1

De eerste studie is van Charles, et al uit 2011 met (uiteindelijk) 120 vrouwen uit een landelijk gebied in Cambodja. Die studie laat zien dat de ijzeren vis na 3 maanden de ijzerstatus (serum-ijzer) verbeterde, het hemoglobine liet stijgen en het aantal vrouwen met anemie (Hb<7,5 mmol/l) verminderde vergeleken met de controlegroep [16]. Deze gunstige effecten verdwenen echter na 6 maanden. Opvallend is dat in zowel de controlegroep als de ijzeren visgroep de ijzerstatus na 3 en 6 maanden behoorlijk verslechterde. Er was dan wel een verbetering in de ijzeren visgroep vergeleken met de controlegroep, maar het serum-ijzer daalde van 109,5 19 µmol/l bij aanvang naar 86 15 µmol/l na 3 maanden en naar 78 14 µmol/l na 6 maanden. Overigens is het serum-ijzer geen goede manier om een beeld te krijgen van de ijzerstatus [20]. Na het eten en bij ontstekingen kan er namelijk een verhoging zijn en bij sommige mensen is de waarde ’s ochtend hoger dan ’s middags. Het serum-ferritine is daarom een betere maat.

Opmerkelijk is dat de auteurs hebben verklaard geen ‘conflicts of interest’ te hebben (belangenverstrengeling). De eerste auteur, Christopher Charles, is echter de uitvinder van het oorspronkelijke concept en behoort tot de raad van bestuur van het bedrijf ‘Lucky Iron Fish Enterprise’ dat de ijzeren vis verkoopt, net als Alastair Summerlee [21].

Studie 2

De tweede studie is van Charles, et al uit 2015 met (uiteindelijk) 254 vrouwen uit een landelijk gebied in Cambodja. Die studie laat zien dat de ijzeren vis na 3 en 6 maanden niet leidde tot

minder bloedarmoede (Hb<7,5 mmol/l), ijzergebreksanemie en ijzertekort (serum-ferritine <15 µg/l) was vergeleken met de controlegroep [17]. Na 9 en 12 maanden waren er wel minder vrouwen met anemie en ijzergebreksanemie, maar niet minder vrouwen met een ijzertekort. Ook hier hebben de auteurs aangegeven geen ‘conflicts of interest’ te hebben, terwijl ook hier Christopher Charles en Alastair Summerlee eraan hebben meegewerkt.

Studie 3

De derde studie is van Rappaport et, al uit 2017 met (uiteindelijk) 281 vrouwen met bloedarmoede uit een landelijk gebied in Cambodja. Die studie laat zien dat de ijzeren vis na 6 en 12 maanden de ijzerstatus (serum-ferritine) niet verbeterde en het hemoglobine niet liet stijgen vergeleken met de controlegroep [18]. Er was ook een groep die een ijzersupplement kreeg (18 mg elementair ijzer) en daar verbeterde na 6 maanden de ijzerstatus, maar niet meer na 12 maanden. In deze publicatie worden de ‘conflicts of interest’ wel keurig vermeld:

“Natural Factors (supplier of vitamin supplements) and Lucky Iron Fish Inc. (supplier of the iron ingots) had no role in the study design, implementation, or interpretation of the study findings. AJS (board member of Lucky Iron Fish Inc.) and GRA (founder and chief executive officer of Lucky Iron Fish Inc.) hold equity and shares in Lucky Iron Fish Inc. The remaining authors reported no conflicts of interest related to the study”

Studie 4

Tot slot een studie van Rodríguez-Vivaldi, et al uit 2018 met (uiteindelijk) 56 vrouwen en mannen met bloedarmoede uit drie landelijke gebieden in Guatemala. Die studie laat zien dat de ijzeren vis na 12 maanden het hemoglobine en hematocriet (percentage rode bloedcellen van het totale bloedvolume) liet stijgen en het percentage met bloedarmoede liet dalen [19]. Hier liep echter door ethische overwegingen geen controlegroep naast (je zou een groep mensen geen effectieve behandeling mogen onthouden), waardoor de oorzaak van de verbeteringen niet precies duidelijk is. Daarnaast was het uitvalpercentage erg hoog (61%). De studie werd namelijk gestart met 145 mensen.

Studies in uitvoering

Momenteel lopen er in de Dominicaanse Republiek nog 2 studies naar de effectiviteit van de ijzeren vis bij moeders (>18 jaar) en jonge kinderen (1-5 jaar) [22, 23]. De ene keer wordt de ijzeren vis vergeleken met het aanbieden van extra zorg en de andere keer met een ijzersupplement.

Zinvol of niet?

Is het nu zinvol om de ijzeren vis te gebruiken wanneer je op de één of andere manier behoefte hebt aan meer ijzer? Dat is onzeker. Studies zijn daar niet éénduidig over en zijn bovendien uitgevoerd in arme gebieden waar bloedarmoede relatief vaak voorkomt door een onvolwaardige voeding en een gebrekkige gezondheidszorg De ijzeren vis zou daar zinvol
kunnen zijn. Die situatie is niet zomaar naar Nederland toe te vertalen. In Nederland heeft ongeveer 18% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd (15-49 jaar) bloedarmoede (Hb <7,5 mmol/l) en 0,5% ernstige bloedarmoede (Hb <4,5 mmol/l) [22]. Ongeveer de helft daarvan heeft ijzergebreksanemie en een onvolwaardige voeding is daar zelden de oorzaak van [23].

Bovendien zijn hier in Nederland betere en makkelijkere alternatieven om aan voldoende ijzer te komen. Kies bijvoorbeeld voor een variatie aan ijzerrijke voedingsmiddelen zoals volkoren brood en -graanproducten, rundvlees, orgaanvlees (nieren, lever), vis, schaal- en schelpdieren, eieren, aardappelen, peulvruchten, groene bladgroenten, noten en zaden. Dan krijg je ook meteen veel meer andere essentiële voedingsstoffen binnen. Heb je echt bloedarmoede, volg dan de adviezen van je huisarts op.

Bronnen

  1. McGrath K. Treatment of anaemia caused by iron, vitamin B12 or folate deficiency. Med J Aust 1989;151:693-7.
  2. World Health Organization. Guideline: intermittent iron and folic acid supplementation in menstruating women. Geneva (Switzerland):WHO;2011.
  3. National Nutrition Programme. National policy and guidelines for micronutrient supplementation to prevent and control deficiencies in Cambodia. Phnom Penh (Cambodia): Cambodian Ministry of Health; 2012.
  4. Geerligs PP, Brabin B, Mkumbwa A, Broadhead R, Cuevas LE. The effect on haemoglobin of the use of iron cooking pots in rural Malawian households in an area with high malaria prevalence: a randomized trial. Trop Med Int Health 2003;8:310–5.
  5. Sharieff W, Dofonsou J, Zlotkin S. Is cooking food in iron pots an appropriate solution for the control of anaemia in developing countries? A randomised clinical trial in Benin. Public Health Nutr 2008;11: 971–7.
  6. Adish AA, Esrey SA, Gyorkos TW, et al. Effect of consumption of food cooked in iron pots on iron status and growth of young children: a randomised trial. The Lancet 1999;353:712–6.
  7. Borigato EVM, Martinez FE. Iron nutritional status is improved in Brazilian preterm infants fed food cooked in iron pots. J Nutr 1998;128:855–9.
  8. Charles CV, Dewey CE, Daniell WE, Summerlee AJS. Irondeficiency anaemia in rural Cambodia: community trial of a novel iron supplementation technique. Eur J Public Health 2011;21:43–8.
  9. Prinsen Geerligs P, Brabin B, Mkumbwa A, Broadhead R, Cuevas LE. Acceptability of the use of iron cooking pots to reduce anaemia in developing countries. Public Health Nutr 2002;5:619–24.
  10. https://luckyironfish.com/products/lucky-iron-fish Geraadpleegd: 14 november 2018
  11. https://luckyironfish.com/pages/use-care Geraadpleegd: 14 november 2018
  12. Charles CV, Summerlee AJ, Dewey CE. Iron content of Cambodian foods when prepared in cooking pots containing an iron ingot. Trop Med Int Health. 2011 Dec;16(12):1518-24.
  13. Armstrong GR, Dewey CE, Summerlee AJ. Iron release from the Lucky Iron Fish®: safety considerations. Asia Pac J Clin Nutr. 2017 Jan;26(1):148-155.
  14. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies), 2015. Scientific Opinion on Dietary Reference Values for iron. EFSA Journal 2015;13(10):4254, 115 pp.
  15. Collings R, Harvey LJ, Hooper L, Hurst R, Brown TJ, Ansett J, King M, Fairweather-Tait SJ. The absorption of iron from whole diets: a systematic review. Am J Clin Nutr. 2013 Jul;98(1):65-81.
  16. Charles CV, Dewey CE, Daniell WE, Summerlee AJ. Iron-deficiency anaemia in rural Cambodia: community trial of a novel iron supplementation technique. Eur J Public Health. 2011 Feb;21(1):43-8.
  17. Charles CV, Dewey CE, Hall A, Hak C, Channary S, Summerlee AJS. A randomized control trial using a fish-shaped iron ingot for the amelioration of iron deficiency anemia in rural Cambodian women. Trop Med Surg 2015;3:195.
  18. Rappaport AI, Whitfield KC, Chapman GE, Yada RY, Kheang KM, Louise J, Summerlee AJ, Armstrong GR, Green TJ. Randomized controlled trial assessing the efficacy of a reusable fish-shaped iron ingot to increase hemoglobin concentration in anemic, rural Cambodian women. Am J Clin Nutr. 2017 Aug;106(2):667-674.
  19. Rodríguez-Vivaldi AM, Beerman K. Testing the efficacy of the Lucky Iron Fish® in reversing iron deficiency anemia in rural, impoverished regions of Guatemala. J Glob Health Rep 2018; 2: e2018014.
  20. World Health Organization, Centre for Disease Control and Prevention. Assessing the iron status of populations. 2nd ed. Geneva (Switzerland): WHO; 2007.
  21. https://luckyironfish.com/pages/team Geraadpleegd: 14 november 2018
  22. The global prevalence of anaemia in 2011. Geneva: World Health Organization; 2015.
  23. NHG-Standaard Anemie(Eerste herziening) NHG-werkgroep Anemie. Huisarts Wet 2014;57(10):528-36.