Door: Vera Wisse en Liesbeth Smit

Nadat eind 2015 de nieuwe Richtlijnen Goede Voeding door de Gezondheidsraad gepresenteerd werden zag de nieuwe Schijf van Vijf 22 maart het levenslicht. Dat wekt natuurlijk altijd weer een enorme (online) discussie op waarbij direct afkraken natuurlijk sneller gaat dan het verdiepen in de achtergrond. Waar iedereen het over eens is, is dat het uiterlijk en de uitstraling anders zijn maar geldt dat ook voor de inhoud? En in hoeverre is de nieuw Schijf van Vijf bruikbaar voor verschillende doelgroepen? Maar misschien nog wel belangrijker: is de Schijf van Vijf toekomstbestendig? Tijd voor een achtergrond check.

Het doel van de Schijf van Vijf

De Schijf van Vijf is een voorlichtingsmodel waarmee het Voedingscentrum de laatste wetenschappelijke informatie op het gebied van gezond, veilig en duurzaam eten vertaalt naar de consument. Het doel is om Nederlanders te stimuleren om gezonder te gaan eten.

De richtlijnen van de Gezondheidsraad uit 2015 vormen de wetenschappelijke basis voor de nieuwe schijf. Deze richtlijnen vormen aanbevelingen over hoeveelheden producten en productgroepen ter preventie van de tien meest voorkomende chronische aandoeningen in Nederland. Naast het voorkomen van chronische ziektes is het ook belangrijk dat tekorten van voedingsstoffen (zoals vitamine A, D en jodium) met de nieuwe voedingsadviezen worden voorkomen. Daarom worden de Richtlijnen Goede Voeding van de Gezondheidsraad niet direct gebruikt, maar vertaalt het Voedingscentrum ze naar verschillende doelgroepen (kinderen, volwassenen, ouderen) om iedereen optimaal te kunnen voorzien van energie en voedingsstoffen.

Uiteraard wordt het een zootje als alle hoeveelheden voor elke specifieke doelgroep vermeld zouden worden in het voorlichtingsmodel zelf. Daarom hoort er bij de schijf een achtergronddocument, Richtlijnen Schijf van Vijf, waarin wordt ingezoomd op productkeuzes en de aanbevolen hoeveelheden per leeftijdsgroep. Hoewel de nieuwe schijf op het eerste gezicht vergelijkbaar is met de oude variant zijn er wel degelijk een aantal fundamentele veranderingen (zie: achtergrond per vak). De essentie van de schijf wordt weergegeven in het achtergronddocument. Samengevat komt het er op neer om vooral uit de schijf te kiezen en de consumptie van voedingsmiddelen buiten de schijf te beperken; als ook om binnen elke productgroep (vak) zoveel mogelijk te variëren. De schijf is nadrukkelijk geen dieet maar bedoeld voor gezonde personen op een gezond gewicht.

De Schijf van Vijf is meer dan alleen een vertaalslag van de wetenschap, het zijn Food Based Dietary Guidelines, zoals het internatonaal heet. Deze worden wereldwijd gebruikt binnen landen om de gezondheid te stimuleren. Een belangrijk aspect hiervan is dat de landelijke adviezen zo goed mogelijk aansluiten bij de gebruikelijke voeding van de doelgroep. Consumenten moeten hun eigen eetpatroon dan ook herkennen in de Schijf van Vijf, dat zou ervoor zorgen dat ze makkelijker gezonder gaan eten. Dit zorgt ervoor dat er in onze Nederlandse adviezen wel kaas maar geen tofu staat staat, maar in die van China wel tofu en geen volkoren boterhammen.

Icoontjes in plaats van afbeeldingen

Het meest in het oog springende is dat de plaatjes uit de oude schijf zijn vervangen door icoontjes. Ook het zeer recent gepubliceerde Britse model, de Eatwell Guide, werkt nu met icoontjes. Het gebruik van icoontjes biedt meer herkenbaarheid voor de consument dan plaatjes blijkt uit consumentenonderzoek van het Voedingscentrum. In plaats van een bakje magere yoghurt kan het yoghurt icoontje ook voor kefir, Griekse of Turkse yoghurt worden aangezien. Zo herkent iedereen wel zijn eigen voedingsmiddelen.

Oude en nieuwe adviezen

De adviezen zoals die in de oude schijf erbij waren geschreven ontbreken (eet gevarieerd, niet teveel & beweeg, minder verzadigd vet, veel groente, fruit en brood, veilig). Het advies over veilig eten is er uit gehaald en ook die over de energiebalans (eet niet te veel en beweeg) zit er niet meer in. Dat komt omdat uit consumentenonderzoek bleek dat teveel boodschappen in de schijf verwarrend was, ze hebben het nu bij de kern—het eten zelf– gehouden. Deze thema’s kom je natuurlijk wel verder op hun website tegen. Of dit een hele logische keuze is valt te bezien gezien het grote aantal mensen dat niet in energiebalans is. Het is ook in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Vlaamse voorlichtingsmodel, de Actieve Voedingsdriehoek, waarbij beweging juist de basis vormt.

De nieuwe adviezen behorende bij de nieuwe Schijf van Vijf zijn:

  • Veel groente en fruit
  • Vooral volkoren, zoals volkorenbrood, volkoren pasta en couscous en zilvervliesrijst
  • Minder vlees en meer plantaardig. Varieer met vis, peulvruchten, noten, eieren en vegetarische producten
  • Genoeg zuivel, zoals melk, yoghurt en kaas
  • Een handje ongezouten noten
  • Zachte of vloeibare smeer- en bereidingsvetten
  • Voldoende vocht zoals kraanwater, thee en koffie

Buiten de Schijf van Vijf

Waar vroeger nog voorkeur, middenweg en uitzonderingsproducten waren, kun je nu alle producten binnen of buiten de schijf plaatsen.

Er zijn drie soorten producten die buiten de schijf vallen:

  • Producten die geen of een negatieve bijdrage leveren aan de gezondheid. Denk aan snoep, koek, snacks en frisdrank.
  • Producten waarvan de Gezondheidsraad heeft aangegeven dat deze vervangen moeten worden door andere producten of maar beperkt geconsumeerd zouden moeten worden. Denk hierbij aan rood en bewerkt vlees.
  • Producten die teveel zout, suiker, trans- en verzadigs vet bevatten en te weinig vezels bevatten. Denk hierbij aan vruchtensap, witbrood, aardappelpuree uit een pakje en alle snoep, koek en gebak.

Voor deze producten zijn twee schijfjes gecreëerd die buiten de schijf vallen. Die schijfjes geven aan hoeveel of hoe vaak je iets van buiten de schijf mag eten. Je mag 3-5 keer per dag iets kleins en maximaal 3x per week iets groots. Onder ‘kleins’ vallen bijvoorbeeld: kleine tussendoortjes zoals en koekje of een stukje chocolade, toevoegingen aan maaltijden zoals saus, suiker, honing, zout en beleg zoals broodsalades en zoet beleg. Onder ‘groots’ vallen grotere snacks zoals pizza en chips, producten die zeer veel zout bevatten zoals soep uit blik, sterk bewerkte producten zoals witbrood en bewerkt vlees en ook suiker- en vetrijke toetjes zoals roomijs. Er is natuurlijk veel voor te zeggen om dit soort producten niet in de schijf te plaatsen maar in een apart bijbehorend modelletje. Maar de termen ‘iets kleins’ en ‘iets groots’ zijn natuurlijk redelijk vrij interpreteerbaar. Sommige mensen vinden een enkele cheeseburger namelijk een kleine snack, als je het vergelijkt met een dubbele. Indicaties qua energie (kcal) waren hierbij wellicht een goede toevoeging geweest. Op de site staan gelukkig wel wat voorbeelden vermeld.

schijf van vijf

De achtergrond per vak

In het achtergronddocument staan per productgroep criteria vermeld. Aan de hand van deze criteria wordt getoetst of producten wel of niet binnen de schijf vallen. De criteria zijn opgesteld per 100 gram product en aan de hand van de hoeveelheid verzadigde vetzuren, transvetzuren, zout (natrium), suiker (mono- en disacchariden) en voedingsvezels.

  1. Groente en fruit

Opvallend is hier dat vruchtensap buiten de schijf valt. Vruchtensap wordt onder de suikerhoudende dranken geschaard en niet in de categorie fruit. Geen sap meer als vervanging voor fruit dus wordt er een barricade opgeworpen voor sapfabrikanten die claimen dat een glas sap een vervanging is voor de fruitconsumptie. Ander opvallend puntje is dat avocado ondanks het hoge vetgehalte (vergeleken met ander fruit) vrijstelling heeft gekregen en wel binnen de schijf valt terwijl kokos (hoog in verzadigd vet) er buiten valt.

  1. Smeer- en bereidingsvetten

In deze categorie is weinig veranderd ten opzicht van de vorige richtlijnen. De criteria liggen nog steeds op de hoeveelheid verzadigd vet, natrium en transvet. Plantaardige oliën zoals olijfolie vallen er binnen evenals plantaardige halvarines en vloeibare margarines. Kokosolie en roomboter vallen erbuiten. Terecht of onterecht daar zijn de meningen over verdeeld maar de literatuur (meta-analyses) een stuk minder.

  1. Vis, peulvruchten, vlees, ei, noten en zuivel

Dit is een nogal complexe groep en deze is behoorlijk uitgebreid ten opzichte van de oude schijf. Laten we beginnen met vis. Dat is een gezonde keuze, tenzij het gepaneerd is. Dus vissticks en kibbeling vallen er buiten. Het advies is om één keer per week vis te eten, in lijn met het advies van de Gezondheidsraad (alhoewel die alleen een positief advies voor vette vis geeft). Dan komen de peulvruchten. Hiervoor geldt ook een weekadvies: ééns per week. Zelfs uit blik of pot mag als het maar minder dan 200mg natrium en geen toegevoegde suikers bevat. Vervolgens het onbewerkte vlees. Al het bewerkte vlees – dus ook al het vleeswaar! – valt buiten de schijf: worstsoorten, gepaneerd vlees, ham, bacon, shoarma etc. Ook voor vlees geldt een weekadvies: niet meer dan 500 gram vlees per week waarvan maximaal 300 gram rood vlees. Opvallend: ei heeft een mijlpaal bereikt. Hij staat binnen de schijf zonder limiet (als wordt 2 tot 3 keer per week aangegeven). Een meer dan gemiddeld gebruik wordt nog wel afgeraden maar wat dat wordt niet vermeld omdat de gemiddelde Nederlander bij lange na geen eitje per dag eet.

  1. Brood, graanproducten en aardappelen

Een uitgebreide groep – ook ontbijtgranen vallen hieronder – waarvan weinig opvallende zaken zijn te melden. Het advies: voornamelijk volkoren. Alle niet-volkoren producten (wit brood, witte rijst, krokante muesli, aardappelpuree uit een pakje) vallen buiten de schijf. In tegenstelling tot bij de smeer- en bereidingsvetten nu wel goed nieuws voor de superfoodlovers: yam, bataat en quinoa vallen er binnen.

  1. Dranken

Buiten de schijf worden alle dranken geplaatst die suiker en/of alcohol bevatten, evenals ongefilterde koffie (met name kookkoffie). Ook buiten de schijf vallen light frisdranken vanwege het hoge zuurgehalte en het risico op tanderosie. Een duidelijk advies in tegenstelling tot de vorige Schijf van Vijf waar nogal wat discussie was over de plaats van light frisdranken. Water, gefilterde koffie en thee is nu het advies. De richtlijn van de Gezondheidsraad om 3 koppen thee per dag te drinken (vanwege de gunstige eigenschappen van de polyfenolen) wordt overgenomen.

De aanbevolen dagelijkse hoeveelheden

Op de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden is misschien nog wel het meeste kritiek te lezen en die komt met name uit de antikoolhydraten en antibrood hoek. Maar laten we de aanbevelingen (voor volwassenen) even stap voor stap doornemen. Opvallend is dat de ADH voor groente verhoogd is naar 250 gram (was 200 gram). Daarmee gaat het Voedingscentrum mee met de richtlijn van de Gezondheidsraad om minstens 200 gram groenten te eten. Het geeft ook een duidelijk signaal af: eet meer groente. Er is een spiksplinternieuwe aanbeveling bijgekomen: eet dagelijks 25 gram ongezouten noten (iets hoger dan het advies van de Gezondheidsraad van minimal 15 gram). Daarnaast is het verschil in de aanbeveling voor koolhydraatrijke producten – met name brood – tussen mannen en vrouwen aanzienlijk groter geworden: vrouwen 4-5 sneetjes (ook te vervangen door bijv. ontbijtgranen) en 6-8 voor mannen. Te veel, volgens sommigen. In lijn met de voorziening van energie en voedingsstoffen, volgens de opstellers van deze richtlijn. Hoe dan ook, de aanbeveling van deze groep (vak brood, graanproducten en aardappel) zit zeer, zeer ruim boven het Gezondheidsraadadvies van minimaal 90 gram volkoren producten (= 2,5 snee brood) per dag. Ook wordt er naast de dagelijks aanbevolen hoeveelheden wekelijks aanbevolen hoeveelheden vermeld voor o.a. vis en peulvruchten.

De online tools

De nieuwe schijf heeft diverse online tools. Uiteraard kun je je energiebehoefte en aanbevelingen qua producten bepalen daarnaast worden er ook veel bereidings- en variatietips gegeven met name van producten die voor een deel van de mensen wat minder bekend zijn zoals peulvruchten. Ook het aspect duurzaamheid is terug te vinden in bijvoorbeeld de groente- en fruitkalender met milieuvriendelijk geteelde gewassen. Een leuke touch zijn de verschillende voorbeelddagmenu’s al hoewel die allemaal toch wel een vrij hoog gehalte aan volkoren-boterhammen-met-kaas hebben.

Kleine veranderingen in een leuk jasje

De veranderingen zijn niet extreem groot. Dat kan logischerwijs ook niet want het vorige model is ‘slechts’ van 9 jaar geleden. In wetenschappelijk onderzoek op het gebied van voeding is er in die 10 tien jaar sprake van voortschrijdend inzicht en niet van radicale veranderingen. Dat voortschrijdend inzicht zie je vooral terug in de aanbevelingen. Veel adviezen staan in het teken van de aanbeveling van de Gezondheidsraad: eet meer plantaardig en minder dierlijk. Meer peulvruchten, meer noten, meer groentes, minder vlees. Dat duurzaamheidaspect is belangrijk zowel voor de belasting van het milieu als voor de gezondheid van de consument. Toch kun je niet direct de conclusie trekken dat de nieuwe Schijf van Vijf toekomstbestendig is. Bijvoorbeeld: waar vullen we straks de ‘nieuwe’, duurzame eiwitbronnen afkomstig van algen en insecten in?

Gemiddeld is ook maar saai

Dat het een officiële Food Based Dietary Guideline is maakt het ook wat minder spannend allemaal. Omdat ze de meeste adviezen hebben gebaseerd op wat mensen nu al eten (volgens de Voedselconsumptiepeiling) blijft bijvoorbeeld kaas (wat de Gezondheidsraad geen gezond voedingsmiddel vindt en wat veel zout en verzadigd vet bevat) toch in de schijf. Daarnaast blijft het hierdoor een klassiek Nederlands model wat een gemiste kans is om mensen met verschillende culturele achtergronden aan te spreken. Ook in de weekmenu’s voor het Turkse eetpatroon zie je boterhammen met margarine en kaas, met een beker halfvolle melk staan. Dit wordt gelukkig binnenkort aangevuld met eetpatronen uit de Heliosstudie (waaraan veel multicultuele groepen meededen). Hummus op de margarine lijkt ons namelijk niet zo lekker. Dit betekend niet dat brood, margarine en melk onmisbaar zijn in onze voeding: we kunnen jodium halen uit zeewier (in plaats van uit brood ), calcium uit tofu en eiwitten uit peulvruchten (in plaats van uit melk) om maar wat voorbeelden te noemen. Er leiden dus meerdere wegen naar Rome maar we gaan voor het gemak met zijn allen via de polder.

Conclusie

De nieuwe Schijf van Vijf is erg goed onderbouwd, en je kan weinig kritiek hebben op de de Richtlijnen Goede Voeding waarop het is gebaseerd. Maar het is niet heel verrassend of vernieuwend, wij kunnen veel leukere voorbeelden verzinnen van hoe je gezond kan eten. In dat opzicht is het Voedingscentrum toch een beetje van de gemiddelde Nederlander. Terwijl wij met onze recepten juist laten zien dat eten een stuk spannender kan. Of het nieuwe model leidt tot minder milieubelasting en een gezondere consument? De tijd zal het leren.

Bronnen

  • Stichting Voedingscentrum Nederland. Richtlijnen Schijf van Vijf. Den Haag, 22 maart 2015.
  • Voedingscentrum. Achtergronden Schijf van Vijf. Geraadpleegd op 22-03-2016
  • Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015; publicatienr. 2015/24. ISBN 978-94-6281-089-1
  • Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding 2006. Den Haag: Gezondheidsraad, 2006; publicatie nr 2006/21. ISBN 90-5549-627-8
  • VIGEZ. Actieve Voedingsdriehoek. Geraadpleegd op 23-03-2016
  • WHO. Diet, Nutrition and the Prevention of Chronic diseases. Report of the joint WHO/FAO expert consultation, 2003.
  • WHO. Factsheet Healthy Diet N⁰394, September 2015. Geraadpleegd op 21-03-2016 via
  • Public Health England. The Eatwell Guide; how does it differ to the Eatwell Plate and why? London, mart 2016
  • IARC Monographs Evaluate Consumption of Red Meat and Processed Meat. WHO press release N⁰240, 26 October 2015
  • Voedingscentrum. Materialen en tools Schijf van Vijf. Geraadpleegd op 22-03-2016