Begin dit jaar kwamen de makers van Cowspiracy met een nieuwe documentaire genaamd ‘What the Health’ over de gezondheidseffecten van vlees- en zuivelconsumptie. Maar na het kijken van deze docu bleef verwondering over. Want wat klopt er wel én niet? Wat kunnen we er nou écht mee? Lees het allemaal in dit gesprek tussen plant-based foodies Maud en Saraï!
De docu is gemaakt door Kip Andersen, een veganistische activist die écht heel graag wil dat zo veel mogelijk mensen plantaardig gaan eten. In zijn eerder verschenen documentaire Cowspiracy ging het voornamelijk over de negatieve effecten van de vleesconsumptie op het milieu. In deze docu gaat het dus vooral om de gezondheid en dat deze negatief wordt beïnvloed door het consumeren van dierlijke producten (met name vlees en zuivel). Hij vertelt daarnaast ook over de farmaceutische industrie, maar wij focussen op het voedingskundige deel van de docu.
Plantaardig eten
Saraï: “Als plantaardige foodie vind ik het goed te zien wanneer mensen bewustere keuzes maken en wat meer plantaardig gaan eten. Dat iemand meer plantaardig (of vegan) wilt gaan eten vanwege een beter welzijn van dieren, milieu of gezondheid (mits op de goede manier toegepast) vind ik hartstikke goed, zolang de keuze niet gebaseerd is op bangmakerij. Dat laatste kwam voor mij wel enorm veel terug in de docu en was niet nodig geweest.”
Maud: “Helemaal met je eens! Vroeg jij je trouwens ook af wat de mensen, die aan het eind van de docu twee weken plantaardig eten, precies te eten kregen (en nog belangrijker: hoe ze daarvoor aten)? Echt jammer dat Anderson daar niet op inging! Zoals die ene mevrouw die na twee weken plantaardig weer kon lopen en bijna geen medicijnen meer slikte. Het deed mij vooral aan een Telsell reclame denken.”
Saraï: “Ja, precies. Het leek nu ineens alsof plantaardig eten voor iedereen de beste optie is, terwijl we weten dat er meerdere voedingspatronen (zoals het mediterraanse) gezond zijn en er niet one size fits all is.”
Vlees en kanker
Saraï: “Wat me opviel was het verband tussen vlees en het risico op (darm)kanker, opnieuw, volledig uit z’n verband is getrokken. Eind 2015 kwam de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) met een persbericht dat de gezondheidseffecten van de consumptie van zowel rood- als bewerkt vlees zijn gereviewd (1,2). Door middel van meta-analyses (3,4) werd gesteld dat er een verband is tussen de consumptie van rood en bewerkt vlees en de incidentie van met name dikke darmkanker. Belangrijk is te onthouden dat een verband (= relatie) niet direct causaliteit (oorzaak-gevolg) betekent. Ook worden hier epidemiologische studies aangehaald en deze studies kunnen alleen correlaties aantonen, geen causaliteit. Met andere woorden, je kunt ook dikke darmkanker krijgen als je geen vlees eet!”
Maud: “Haha, ja mijn ogen begonnen ook te rollen. Kijk, dat het niet gezond is om veel vlees te eten was natuurlijk bekend. Daarom raadt het Voedingscentrum ook aan het eten van vlees te beperken tot 500 gram per week, waarvan maximaal 300 gram rood vlees, zoals rundvlees en varkensvlees (5). Wist je trouwens dat Nederlandse mannen dagelijks gemiddeld 105 gram rood vlees en 55 gram bewerkt vlees eten (6)? Vrouwen 65 gram rood vlees en 35 gram bewerkt vlees (6). Het WHO verband tussen vlees en darmkanker betekent voor een jou en mij (een individu dus) dat bij een dagelijks gebruik van 100 gram rood vlees ten opzichte van iemand die geen rood vlees eet, het risico op darmkanker mogelijk toeneemt van 6 op de 100 naar 7 op de 100 (7).
Vlees en diabetes
Maud: “Hier was ik echt verbaasd! Kippenvlees en een verhoogd risico op diabetes mellitus type 2? Daarom ben ik eens gaan zoeken naar wat onze Gezondheidsraad daarover zegt. Zij concluderen dat het aannemelijk is dat er een verband is tussen de consumptie van rood vlees en bewerkt vlees en een hoger risico diabetes, het verband is bij bewerkt vlees sterker dan bij totaal rood vlees (6). Maar dit gaat over rood en bewerkt vlees! En wederom: een verband betekent geen causaliteit. Voor wit vlees (o.a. kip) concluderen ze: ‘Het verband tussen een hoog gebruik van wit vlees (100 g per dag) en het risico op diabetes mellitus type 2 is niet eenduidig. (8)’ Kortom, er is ooit wel eens een verband aangetoond, maar als je een hele hoop studies naast elkaar legt kun je niet zeggen dat wit vlees diabetes mellitus type 2 veroorzaakt. Weer een mooi gevalletje van ‘cherry picking’.
Saraï: “Ik vond het ook zo gek dat de hele diabetes epidemie aan de vlees- en vetinname ligt. De oorzaak van diabetes is multifactorieel, waarbij voeding een onderdeel is. Ze stellen dat koolhydraten niet dik maken (maar vet wel?), wat natuurlijk klinkklare onzin is. Het gaat om de energiebalans. En koolhydraten kunnen niet in je lichaam naar vet worden omgezet? Misschien moeten die zogenaamde expert de term lipogenese eens opzoeken.”
Confirmation bias
Saraï: “Deze vertekening, confirmation bias, ontstaat doordat er een voorkeur is voor bevestiging van de denkwijze en de intentie waar deze docu voor gemaakt is. Met andere woorden: er wordt selectief gekeken naar de ‘wetenschappelijke bewijsvoering’ en alleen de onderzoeken die de eigen overtuiging bevestigen, worden meegenomen. Zonde, want door dit cherry picking, ontstaat er een enorm scheef beeld van wat de wetenschap tot nu toe allemaal heeft ontdekt. Het is vooral heel veel alarmisme, want echt wetenschappelijk bewijs dat een veganistisch dieet helpt bij zowel preventie als behandeling van deze chronische ziekten, wordt ook niet geleverd.”
Maud: “Helemaal mee eens! Voedingskundig gezien heeft de docu wel een punt. Al trekken de Amerikaanse artsen die worden geïnterviewd wel eenvoudig conclusies uit onderzoeken die enkel correlaties aantonen. Maja, beetje sensatie is wel te verwachten in zo’n docu.
The good side
Saraï: “Wat ik heel goed vond aan de docu is dat de vleesconsumptie onder de loep werd genomen. Vlees is eigenlijk een luxe item, maar tegenwoordig wordt het écht aan elke maaltijd toegevoegd. Ook zijn er meerdere gezonde voedingspatronen. Het veganistische is daar niet per se superieur in. Een gezond voedingspatroon kent de basis van voldoende groente, fruit, peulvruchten, volkoren granen, noten en wat dierlijke producten zoals zuivel, eieren en een beetje vlees. Vegetarisch of veganistisch eten kan heel gezond zijn, mits het op de goede manier wordt toegepast. (9)”
Maud: “Ja, er is zeker een good side! Een meer plantaardig, minder dierlijk eetpatroon! Maar, net zoals jij al aangeeft, er zijn meerdere wegen die naar Rome leiden.”
Saraï: “En zoals Michael Pollan zei: Eat real food, not too much, mostly plants.”
Bronnen
1. IARC Monographs Evaluate Consumption of Red Meat and Processed Meat. WHO press release. Geraadpleegd op 11 juli 2017 via https://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf.
2. IARC Monographs Question and Anwers. Geraadpleegd op 11 juli 2017 via http://www.iarc.fr/en/media-centre/iarcnews/pdf/Monographs-Q&A.pdf
3. Chan, DS et al. Red and processd meat and colorectal cancer incidence: meta-analysis of prospective studies. PLoS One 2011; 6:e20456
4. Aune, D et al. Red and processed meat intake and risk of colorectal adenomas: a systematic review and meta-analysis of epidemiological studies. Cancers Causes Control 2013; 24:611-27
5. Voedingscentrum. Richtlijnen Schijf van Vijf 2016. Geraadpleegd op 12 juli 2017 via http://www.voedingscentrum.nl/Assets/Uploads/voedingscentrum/Documents/Consumenten/Schijf%20van%20Vijf%202016/VC_Richtlijnen_Schijf_van_Vijf_2016.pdf
6. Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding 2015. Geraadpleegd op 12 juni 2017 via https://www.gezondheidsraad.nl/sites/default/files/201524_richtlijnen_goede_voeding_2015.pdf
7 Voedingscentrum. Vlees. Geraadpleegd op 12 juli 2017 via http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vlees.aspx
8. Gezondheidsraad. Vlees. Achtergronddocument bij Richtlijnen goede voeding 2015. Geraadpleegd op 12 juli 2017 via https://www.gezondheidsraad.nl/sites/default/files/a1527_vlees_0.pdf
9. Melina V, Craig W, Levin S. Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian Diets. J Acad Nutr Diet. (2016) 11(12):1970-1980.
Hoi dames, ik ben wel benieuwd wat jullie overweging was om plantaardig te eten. Daarnaast ben ik ook wel benieuwd of er ook feiten in de docu zitten die wél kloppen, dat jullie weten. Groetjes!
Hoi Saskia, dank voor je berichtje! Goed om te weten is dat ik zelf wel af en toe vlees en vis eet. Sarai is inderdaad 100% plantaardig. Tuurlijk zitten er ook dingen in de docu die kloppen, überhaupt het feit dat hij vlees onder de loep neemt. Zoals Sarai ook aangeeft wordt vlees bijna aan elke maaltijd toegevoegd. Vervangen door een meer plantaardig dieet is gezonder en duurzamer. Let wel op, niet ieder plantaardig dieet is gezond (alleen chips en koekjes = plantaardig, maar niet gezond 😉
Hoi Saskia, als aanvulling op Maud’s reactie: ik ben sinds 2014 plantaardig gaan eten. Op de blog staat een artikel over mijn ervaring met de Vegan Challenge, daar begon het voor mij mee. De reden? Vooral vanwege dierenwelzijn en het milieu. Ik heb daarnaast nooit van vlees en zuivel gehouden. Groetjes, Saraï
Bedankt voor jullie reacties! Zelf wil ik ook de overstap gaan maken naar helemaal plantaardig, vanwege milieu en dierenwelzijn. Ik ga jullie blog goed in de gaten houden voor kennis over hoe ik dat verantwoord kan doen. Heb ook een suggestie ingediend voor een E-learning cursus hierover.
Goede kritische punten! Ik ben erg benieuwd wat er wetenschappelijk is bewezen omtrent ‘de mens is eigenlijk geen carnivoor’. Interessant om eens in te duiken!
Hoi Susan! Dank voor je berichtje! Goede vraag ook, daar zou ik zo geen antwoord op kunnen geven. Wellicht inderdaad eens leuk om uit te zoeken,
Mooie review! Zonder moddergooien ?
Dank je!
Het is goed om naar meerdere onderzoeken te kijken zoals jullie hebben gedaan. Wel is het noodzakelijk om kritisch te zijn naar andere onderzoeken en meta analyses die het tegenovergestelde beweren van de genoemde feiten in de documentaire. Veel meta analyses en onderzoeken zijn gecreëerd door onderzoekers die verworven belangen hebben wat de betrouwbaarheid teniet doet. Het verband tussen vlees consumptie en diabetes type 2 is echt wel degelijk bewezen. Zelfs in onderzoeken van 1940 waarbij diabetes patiënten een dieet kregen van suiker rijst en fruit was al aan te tonen dat het uitsluiten van dierlijke producten diabetes complicaties kon omkeren. Fijn dat jullie je best doen om verder te kijken dan de gegeven data maar wees wel in staat om andere onderzoeken juist te interpreteren en in te schatten op betrouwbaarheid.
Hoi Mark, Dank voor je uitgebreide reactie. Volgens mij zijn we het met elkaar eens, gezien mijn stukje over vlees en diabetes 2 (daarbij goed om te weten dat er in de literatuur voor vlees onderscheid wordt gemaakt in rood, wit en bewerkt vlees. Voor ieder type vlees kan het verband met bv diabetes anders zijn):
(…) Daarom ben ik eens gaan zoeken naar wat onze Gezondheidsraad daarover zegt. Zij concluderen dat het aannemelijk is dat er een verband is tussen de consumptie van rood vlees en bewerkt vlees en een hoger risico diabetes, het verband is bij bewerkt vlees sterker dan bij totaal rood vlees (6). (…) Voor wit vlees (o.a. kip) concluderen ze: ‘Het verband tussen een hoog gebruik van wit vlees (100 g per dag) en het risico op diabetes mellitus type 2 is niet eenduidig. (8)’ Kortom, er is ooit wel eens een verband aangetoond, maar als je een hele hoop studies naast elkaar legt kun je niet zeggen dat wit vlees diabetes mellitus type 2 veroorzaakt.
Ik heb zelf chronisch Familiair hypercholesterol. Na deze docu te hebben gezien heb ik mezelf eens overwogen om het levende experiment te ondergaan. Ik ben hier de aangewezen persoon voor dacht ik, eens kijken of only plantbased dieet mij van mijn ziekte afhelpt.
Daarbij sport ik 5/6x per week zware krachttraining en workouts, dus ook goed om te testen wat het met me spierkwaliteit doet.
Ik hou jullie op de hoogte!
Hoi Manon, dank voor je reactie! Dat klinkt inderdaad als een experiment. Wellicht een goed idee om een (sport) diëtist bij jou in de buurt mee te laten kijken! Dan weet je in ieder geval zeker dat je experiment ‘gezond’ verloopt en misschien heeft hij/ zij nog een aantal handige tips! Groetjes, Maud
Hoi Manon,
Benieuwd naar je ervaring met veganistisch eten en je gezondheid.
Groetjes Nicole
Ik heb net de podcast ‘Ik weet het ook niet’ van Jelmer de Boer gelezen, waar Sarai Pannekoek te gast was.
(Merel, nog een tip voor een podcast.)
Wat een verademing dat iemand een documentaire waar heel veel kritiek op is toch op een positieve manier bespreekt.
En net ook op de Correspondent een interessant artikel gelezen met als uitgangspunt:
de moderne veeteelt is de grootste misdaad in de menselijke geschiedenis.
Er is blijkbaar, als je het in gewicht zou uitdrukken, 100 miljoen ton aan wilde dieren. En 700 miljoen ton aan dieren die wij eten. En van deze laatste groep heeft een heel klein deel een enigszins prettig leven. Voor meer dan 95% geldt dat ze een gruwelijk en heel kort leven hebben.
Er wordt steeds meer erkend dat koeien, varkens, kippen etc. een bepaalde mate van intelligentie hebben en een rijk gevoelsleven. Een varken is intelligenter dan een peuter, een zwakbegaafde of een demente bejaarde. Toch denken we er niet aan om deze laatste groepen zo te behandelen als we onze dieren behandelen. Waarom zijn zo veel minder waard. Ik kan het niet begrijpen.
Hoi Marianne, dank voor je berichtje! Fijn dat je meedenkt! Het is inderdaad een interessant (lastige) discussie.
Dank voor je bericht, Marianne! Ik wilde de podcast ook positief insteken. Het is een zeer belangrijke discussie wat betreft ons huidige voedselsysteem. Vaak wordt gedacht dat wij als mens zijnde superieur zijn bijv. op het gebied van intelligentie, terwijl er steeds meer ontdekt wordt over andere vormen van intelligentie (waar wij als mens nog niet eens grip op hebben). Heb je de korte docu Facing Animals gezien? Stond laatst ook op De Correspondent.
Mijn man en ik zijn 50 jaar. Wij zijn jarenlang aan het tobben geweest met onze gezondheid. cholesterol was te hoog, peri menopauze was begonnen, er onstonden tevens schildklier problemen.
Sinds wij gestopt zijn met het nuttigen van dierlijke producten, en een plant based dieet volgen, zijn wij niet meer ziek geweest. Statines, Euthyrox en andere pillen zijn sinds de dieet verandering niet meer nodig.
Hoi, dank voor jullie reactie! Wat goed! Vergeef me mijn nieuwsgierigheid, maar hoe ziet jullie eetpatroon er nu zonder vlees uit? Ik ben erg benieuwd! 🙂 Groetjes, Maud
Toch fijn dat jullie het wel over Diabetes type 2 hebben…In de documentaire heeft men het over Diabetes in het algemeen. Er is toch wel een groot verschil tussen type 1 en 2!!!
De ” dokters ” in de film vinden het blijkbaar hetzelfde….!?
Hoi Maud, eten zonder vlees is zo simpel. Ik ben niet zo’n goede kok, dus alles wat in 1 pan kan, of 1 kom, heeft mijn voorkeur. Je kunt zoveel groentes roerbakken, wat noten, ei of peulvruchten erbij en klaar. Ook salades of ovenschotels kun je van allerlei soorten groenten maken. Het is nu blijkbaar helemaal in om pokébowls te maken, maar zo eet ik al jaren.
Nee hoor, dokters in de film maken absoluut onderscheid tussen diab. type 1 & 2. Ze hebben vaak zelf hele boeken geschreven over hoe ze diabetes 2 aanpakken via voedsle. En de betrokken dokters zijn al jaaaaaaren bezig (vaak al van de jaren ’80 – ’90 van de vorige eeuw) met hun whole food plant based dieet/levensstijl te finetunen. Dr. Greger bijvoorbeeld brengt zeer vaak (wekelijks? Zal niet veel schelen) verslag van nieuwste research en past zijn adviezen daaraan aan. Jammer genoeg is dat meestal in de richting dat je van alles dat je als gezond achtte (kimchi bijvoorbeeld) nu toch ook kanker krijgt (zucht). Maar de mensen die hier opgevoerd worden zijn echte dokters, geen ‘guru’s’ of charlatans die zich na enkele internetcursussen tot wereldexpert uitroepen. Ze hebben wel allemaal de neiging om veel (dure) supplementen en voedingsmiddelen te verkopen via hun site en (peperdure) retreats op cruises of in luxehotels te organiseren. Het zijn en blijven dan ook Amerikanen.
Waar ik nog niet helemaal uit ben is hoe het nu zit met dierlijk voedsel tout court. Sinds de vasten eet ik vegetarisch en sinds 25 april grotendeels Whole Food Plant Based, dus buiten een stukje garnaal, zalm of surimi in een sushirol heb ik geen vlees, vis of zuivel meer gegeten. En ook geen zin meer in (buiten in ei, maar volgens de Amerikaanse dokters kun je even goed een soeplepel rattengif innemen als een eitje…). Maar of het echt zo schadelijk is als ze zeggen weet ik niet – vandaag in België is een oud-militair 100 geworden, hij is nog bij de pinken, leeft in zijn huis, kookt zelf en kan nog dansen! En hij wijt zijn uitstekende conditie aan zijn dieet van een goed stuk vlees, aardappelen en een beetje groenten… Enfin, de waarheid is dus wellicht bijzonder complex. Dat men ons veel te bang maakt, dat grote geldbelangen teveel gekleurde informatie op ons loslaten en dat suiker veel te lekker is, dat staat wel als een paal boven water.
Een interessante stelling. Deze wordt namelijk ook regelmatig bijgesteld. Wat is nu echt gezond en wat niet? Door de bomen zie ik het bos niet meer. Ik ga de docu eens bekijken want ik ben er benieuwd.
Fijne review. Wat ik me nog wel afvroeg is wat jullie (uiteraard wetenschappelijk onderbouwde) visie is op het stuk over zuivel en eieren uit de documentaire. In dit stuk richten jullie je voornamelijk op vlees en daar is in mijn ogen al veel bekend over, mij heeft vooral het stuk over zuivel en eieren me verbaasd.
Dank voor deze ‘gesproken’ review. Ik vind het na het zien van verschillende documentaires en het vervolgens lezen van allerlei reviews heel moeilijk om een beeld te vormen. ‘Team veganist’ is het vaak net iets te makkelijk eens met de documentaire. Terwijl ‘team vlees’ zich doodstaart op statements die op z’n minst twijfelachtig genoemd mogen worden, dat is inmiddels wel duidelijk. Mijn reactie na de documentaire was: ‘Al is hier maar 10% van waar, dan is het voor mij reden om mezelf meer in te gaan lezen.’ Inmiddels ben ik zo’n twee weken veganist en nu zo’n 10 maanden vegetariër. Het bevalt me uitstekend en ik voel me goed. Ik denk dat iedereen het vooral voor zichzelf moet weten, maar een kritische blik (zeker op dit soort hele Amerikaanse documentaires) is denk ik altijd goed. Mijn grootste zorg zit vooral in het dierenwelzijn en het milieu, wat ik in deze context altijd volledig genegeerd heb. Op heel veel onderwerpen zijn mijn ogen geopend. Ook qua een gezonder dieet. Maar ik ben heel blij dat er verhalen zijn zoals deze die me helpen om er genuanceerd naar te blijven kijken. Openminded, gezond verstand, kritisch blijven en op jezelf passen is denk ik het belangrijkst. Vraag jezelf vooral altijd af hoe je je voelt. Of je nou vlees/vis/ei/zuivel eet, vegetarier bent of zelfs veganist.