Hoe vaak roepen we het wel niet: gezondheid! Na een lekker harde nies, bij het proosten van een goed glas wijn en als wens bij een verjaardag. Gezondheid vinden we belangrijk en we lijken van alles te willen doen om ‘gezond te worden’ (= salutogenesis). Gek genoeg vinden de meeste onderzoeken en gezondheidsacties vooral plaats op het gebied van ‘voorkomen van ziekte’ (= pathogenesis). Deze blog laat zien wat salutogenesis inhoudt en hoe dit toegepast kan worden op gezond eten.

Salutogenesis en pathogenesis

Salutogenesis betekent de oorsprong van gezondheid (salut= gezondheid, genesis= oorsprong)1. Onderzoeken in dit veld richten zich op gezondheidsontwikkelingen en welke reeks van gebeurtenissen leidt tot gezondheid. Bijvoorbeeld: een salutogeen onderzoek kan zich richten op gezonde eters in een obesogene (dikmakende) samenleving, om van hen te leren welke factoren leiden tot dit gezonde gedrag. Pathogenesis betekent de oorsprong van ziektes (patho= ziekte, genesis= oorsprong) (2). De onderzoeken in dit veld proberen te achterhalen hoe ziekte ontstaat en wat je kunt doen om ziekten te voorkomen. Bijvoorbeeld: hoe ontwikkelt diabetes type 2 zich en hoe is het te voorkomen? Een schemaatje kan het verschil tussen Pathogenese en Salutogenese verder verduidelijken. In afbeelding 1 zie je een lijn tussen – en +, waarbij – staat voor dis-ease (maximaal ziek) en +  voor ease (maximaal gezond). Als mens zullen we altijd op een plekje tussen – en + inzitten. De stressor staat voor impact op de gezondheid. Met een stressor kun je op twee manieren omgaan, namelijk:

  1. door te zoeken wat risicofactoren zijn van deze negatieve invloed op je gezondheid (ziekte)

of

  1. door te kijken wat hulpbronnen zijn om naar ‘meer’ gezondheid toe te bewegen.

Het salutogene model kijkt dus naar wat een individu naar de ‘ease-pool’ van het continuüm doet bewegen, ongeacht waar hij/zij zich in eerste instantie bevindt (3).

salutogenese

 

Zowel het vinden van de risicofactoren als van de hulpbronnen zijn natuurlijk belangrijk om te weten hoe je met een stressor om kunt gaan. Alleen, de focus van onze hedendaagse onderzoeken zijn vooral gericht op de risicofactoren van (individuele) ziektes. De salutogene benadering kan daarom een mooie aanvulling bieden op de pathogene onderzoeken (2,4). Zo krijgen we meer zicht op welke hulpbronnen we kunnen aanboren om tot betere gezondheid te komen.

Wat maakt deze tweedeling in gezondheidsonderzoek nou uit?

Nou, best veel. De focus van onderzoeken zorgt indirect voor de inhoud van gezondheidsprogramma’s. Dat is vaak goed: doordat we weten dat diabetes type 2 zich o.a. door overgewicht en roken ontwikkelt, kunnen we hier betere preventieve acties voor ontwikkelen. We leren dus van zieke mensen door erachter te komen welke risicofactoren leiden tot een ziekte. Maar andersom kan het leren van gezonde voorbeelden ons nog veel meer informatie geven over welke hulpbronnen we moeten aanboren om gezonder te worden. De salutogene focus beantwoordt de vraag “Wat draagt bij aan gezondheid?” dus vanuit een ander perspectief dan de pathogeen-georiënteerde reactie (5).

Wat kan dit andere perspectief voor resultaten opleveren?

Een andere focus zorgt voor andere resultaten. Zo wordt in het onderzoek van Emily Swan et al. (2015) het profiel van gezonde eters onderzocht (6). De factoren die ze vaststellen voorspellen gezonde eetgewoonten onder Nederlandse volwassenen. Uit dit onderzoek blijkt dat een gezonde eter te voorspellen is aan de hand van de volgende factoren: vrouw zijn, samenleven (of samengeleefd hebben) met een partner, flexibele omgang met eten, hoge zelfeffectiviteit ten aanzien van gezond eten en een sterke sense of coherence (SOC, construct van het salutogeen raamwerk). SOC betekent dat een individu een gevoel van samenhang ervaart in zichzelf en in zijn leven. Dat is een onderdeel van coping en daarmee een factor die mensen ondersteunt in het omgaan met uitdagende situaties in de alledaagse context en het volhouden van een gezonde levensoriëntatie (7). De wijze waarop gezonde eters de uitdagingen van alledag trotseren is door dezelfde onderzoeker bestudeerd. Uit dit onderzoek blijkt dat voedingsstrategieën zich niet alleen zouden moeten focussen op het versterken van voeding specifieke factoren zoals kookvaardigheden en voedingskennis, maar ook op stressmanagement, empowerment en participatie (8). Zulke factoren ondersteunen de ontwikkeling van de adaptieve (of aanpassings-) vaardigheden en gedragingen. Op deze manier stel je mensen in staat om met de uitdagingen van alledag om te gaan.

Manieren vinden om gezonder te eten

Vanuit het salutogene perspectief wordt gezondheid versterkt of verzwakt afhankelijk van hoe goed iemand in staat is bruikbare middelen te herkennen, handig weet in te zetten en alledaagse activiteiten uit te voeren. Voorbeeld: een vrouw die gezond eet en dit goed kan volhouden, weet in een stationskiosk (waar vooral veel ongezonde snacks te koop zijn) alsnog een gezonde keuze te maken. Deze gezonde keuze weet ze te maken, doordat ze:

  • een meergranen broodje kiest met gerookte zalm en hierbij vraag de saus achterwege te laten;
  • kiest voor een ongezonde, maar lekkere brownie, en ’s avonds haar gebruikelijke tussendoortje laat staan;
  • vanuit huis volkoren boterhammen meeneemt en op het station thee en een klein koekje koopt;
  • herkent wat de gezonde alternatieven zijn (zakje met nootjes, voorgesneden fruitsalade of bijv. pasta met groente) in de veelheid aan ongezonde varianten op het station.

Natuurlijk zijn er nog veel meer manieren om toch tot een gezonde keuze te komen. Hierbij is het niet alleen belangrijk dat de keuze op zichzelf gezond is, maar dat iemand in staat is om de gemaakte keuze in het licht van het gehele voedingspatroon kan zien. Dus als je een patatje met mayonaise hebt gekocht, kies je ’s avonds bewust minder vetrijke producten en je eet wat minder i.v.m. het hoge aantal calorieën dat zich in het patatje bevond.

salutogenese

Tips & tricks

Volgens het salutogene model helpt het dus niet alleen om te weten wat gezond eten is, maar vooral ook hoe je dit voor elkaar krijgt. Het lijkt mij super handig om tips&tricks uit te wisselen over de manieren waarop jij gezond eten voor elkaar weet te boksen. Als iedereen een tip deelt, krijgen we uiteindelijk heel veel extra manieren om de dagelijkse voedingsuitdagingen te trotseren! Ik zal de spits afbijten:

  • Bedenk wat je het allerlekkerste vindt, hoe vaak je dit wilt eten en sta dat jezelf toe.
    • Zo sta ik mezelf elke dag 2 blokjes hazelnootchocolade toe. Ja, die 2 blokjes vond ik eerst ook onnozel (ik eet liever een hele reep!). Uiteindelijk besefte ik dat de chocola na die 2 blokjes eigenlijk niet veel meerwaarde meer heeft. En bovendien vergeet ik nu heel vaak dat ik nog chocola mag eten.
  • In drukke perioden alsnog zorgen voor een klein ommetje in de buitenlucht
    • Het is erg gemakkelijk om maar door te gaan als het druk is. Zelf heb ik ervaren dat ik dan ook snel meer en ongezonder eet. Door toch (korte) pauzes in de buitenlucht te nemen heb ik hier minder last van en voel ik me ’s avonds veel minder moe.

Bronnen

  1. Antonovsky, A. (1979). Health, stress, and coping. San Francisco: Jossey-Bass.
  2. Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay well. San Francisco: Jossey-Bass.
  3. Mittelmark, M. B., & Bauer, G. F. (2017). The Meanings of Salutogenesis. In The Handbook of Salutogenesis(pp. 7-13). Springer International Publishing.
  4. Bouwman, L., & Swan, E. (2014). Eating from a nutrition point of view. Encyclopedia of food and agricultural ethics. Dordrecht: Springer.
  5. Vinje, H. F., Langeland, E., & Bull, T. (2017). Aaron Antonovsky’s Development of Salutogenesis, 1979 to 1994. In The Handbook of Salutogenesis(pp. 25-40). Springer International Publishing.
  6. Swan, E., Bouwman, L., Hiddink, G. J., Aarts, N., & Koelen, M. (2015). Profiling healthy eaters. Determining factors that predict healthy eating practices among Dutch adults. Appetite, 89, 122-130.
  7. Antonovsky, A. (1996).The salutogenic model as a theory to guide health promotion. Health Promotion International, 11 (1), 11 – 18.
  8. Swan, E., Bouwman, L., Aarts, N., Rosen, L., Hiddink, G. J., & Koelen, M. (2017). Food stories: Unraveling the mechanisms underlying healthful eating. Appetite.